Mało kto wie, że dawne pieczęcie mogą skrywać wiele ciekawych historii. Z perspektywy wiedzy pieczątki mają swoją dziedzinę nauki - jest nią sfragistyka. To nauka pomocnicza historii zajmująca się właśnie badaniem pieczęci jako historycznego źródła. Nauka ta powstała końcem XIX wieku. Pieczęcie bada się pod kątem faktów historycznych, znaczenia jakie miały dawniej, rodzajów czy funkcji. Właściwie do dzisiaj w niektórych kręgach stosuje się pieczęcie z określonymi znakami czy symbolami. Jakie ciekawe informacje i historie mogą ukrywać się w pieczątce? Zapraszamy do zapoznania się z artykułem!
źródło: Pixabay
O pieczęciach słów kilka.
Łaciński termin sigillum oznacza pieczęć. Jest nią znak wytłoczony za pomocą stempla. Stempel tłoczy się w drewnie, metalu, wosku, glinie. Na stemplu zawarty jest znak rozpoznawczy osoby fizycznej, prawnej lub grupy osób. Ten swoisty znak własnościowy stanowi ważny element dokumentacji. Pieczęcie potwierdzały pisma, służyły legalizacji, nadawały moc prawną oraz zabezpieczały pismo przed niechcianym, często ciekawskim wzrokiem. Pieczęcie miały właśnie chronić dokumenty przed otwarciem przez osoby niepowołane. Pieczęcie od najdawniejszych lat związane były z dyplomatyką i państwowością. Osoby pełniące określone funkcje, dzierżące jakieś urzędy i stanowiska, posługiwały się pieczęciami. Nieodzownym ich elementem był herb lub fragment herbu. Tak więc sfragistyka jako nauka o pieczęciach, często odwołuje się do znajomości heraldyki. Badanie pieczęci nie traktowano początkowo jako naukę. Była jednym z elementów dyplomatyki. Dawne pieczęcie były także analizowane i opisywane na potrzeby sądownictwa i praktyk kancelaryjnych. Dopiero w XVIII wieku wprowadzono termin sfragistyka, a ogłoszenie jej pomocniczą nauką historii dokonało się wiek później. Zaczęto wydawać albumy sygillograficzne, rozpoczęto szczegółowe studia, opracowano pierwsze podręczniki dot. klasyfikacji formalnej pieczątek. Za pierwszego polskiego badacza i doskonałego znawcę pieczęci uważa się Joachima Lelewela. Współcześnie najdynamiczniej rozwijającą się dziedziną związana z pieczątkami jest pieczęć w ujęciu kryminalistycznym.
źródło: Pixabay
Sama pieczęć jest symbolem
W kulturze, literaturze i sztuce sama pieczęć jest symbolem.
Pieczęć symbolizuje:
- władzę i potęgę,
- własność,
- piętno i znamię,
- wybrańca,
- ochronę,
- amulet,
- autorytet,
- prawomocność, zatwierdzanie,
- zgodę i aprobatę,
- tajemnicę,
- przechowywanie
- niedostępność
Pieczęć jako wymowny symbol występuje w wielu fragmentach Pisma Świętego, zarówno w Starym (Pieśń nad Pieśniami, Księga Daniela, Księga Rodzaju), jak i Nowym Testamencie. "Wybrani do zbawienia zostali opieczętowani, naznaczeni" - pieczęć symbolizuje obronę przed zagładą. Sam sakrament chrztu i bierzmowania traktowany jest jako opatrzenie człowieka "pieczęcią Boga". Król Dawid - postać starotestamentowa posiadał pieczęć ze znakiem dwóch splecionych trójkątów, co oznaczało opiekę Boga, duchowość, makrokosmos i do dzisiaj jest to znak Izraela. Gemmy, to z kolei sygnety z wtłoczonymi kamieniami używane w starożytnej Grecji. Pieczęcie do celów podkreślenia godności i państwowości używane były przez Rzymian, ludy germańskie i na terenie cesarstwa bizantyjskiego. To właśnie w Bizancjum pojawiły się tzw. bulle. Były to metalowe, ołowiane lub złote pieczęcie, które przejęło jako swój symbol papiestwo zachodnie - "bulle papieskie".
źródło: Pixabay
Znaki i symbole na dawnych pieczęciach
Dawne pieczęcie często obok znaku graficznego miały także napisy. Jeżeli chodzi o pieczęcie władców, to powszechnym było, iż posiadali oni kilka pieczęci, które miały swoje określone cechy i funkcje. Na przykład pieczęcie monarsze dzielono na:
- majestatyczne (na tych pieczęciach widać siedzącego człowieka)
- pieczęcie tzw. "piesze" (głównym motywem jest stojący człowiek)
- pieczęcie nazwane "konnymi" (gdzie władca pokazany był konno).
Ponadto władcy wykorzystywali pieczęć większą, mniejszą i tzw. sygnetową. Już w średniowieczu zaczęto wyróżniać odmienne znaki na pieczęciach królów, urzędników kościelnych, rycerstwa, osób posługujących się herbami, pieczęciach miast i cechów rzemieślniczych. Na takich pieczęciach zamieszczano odmienne łacińskie napisy i inne elementy graficzne.
Istniały też pieczęcie obrazowe z wykorzystaniem elementów topograficznych (budynki, elementy architektoniczne), zwierzęcych, roślinnych, narzędzi rzemieślniczych, a nawet fragmentów z scen życia świętych! Na pieczęciach herbowych umieszczano tarczę herbową, tzw. "klejnot herbowy" lub wybrany element herbu (np. kwiat). Niektórzy posługiwali się pieczęciami z inicjałami - badacze pieczątek nazwali takie okazy "pieczęciami pismowymi".
źródło: Freepik
Kształt pieczątki a jego symboliczna wymowa
Od najdawniejszych lat zmieniały się kształty pieczęci. Ewoluowały one ze względu na to jaką funkcję miała osoba wykorzystująca na co dzień pieczęcie. Wszelkie formy pieczęci kolistych, okrągłych były wykorzystywane przez monarchów, zaś tzw. ostro owalna (kształt migdału) dedykowany był dla pieczęci dostojników kościelnych. Pieczątki o kształcie tarczowym najczęściej używane były przez rycerstwo i osoby mogące poszczycić się herbem własnego rodu. Niższe warstwy społeczne jak mieszczanie, czy niższa szlachta posługiwały się pieczątkami w kształcie wieloboków.
źródło: Freepik
Kolory dawnych pieczątek to też symbole
Współcześnie, pomimo iż jesteśmy społeczeństwem posługującym się mnóstwem znaków i symboli graficznych zatraciliśmy umiejętność odczytywania i interpretacji dawnych obrazów zamieszczanych np. na archiwalnych pieczęciach, starych obrazach czy w księgach. W wiekach minionych istniał cały system znaków. W czasach, kiedy korespondencja odbywała się tylko drogą listową wiadomości pieczętowano białym woskiem lub lakiem i nabijano na nie pieczęcie. Był to jedyny, możliwy sposób zabezpieczania wiadomości, który gwarantował nadawcy, że list dotrze do rąk odbiorcy w nienaruszonym stanie. Kolory laku lub wosku miały znaczenie, tak, jak symbole zamieszczane na pieczęciach. Śnieżnobiały wosk lub lak był zarezerwowany tylko dla adresatów pełniących najdostojniejsze funkcje. Im bardziej zanieczyszczony, złamany odcień bieli, tym funkcja adresata listu była niższa. Niejednoznaczne było krzywe odbicie pieczęci. Odczytywane było to, jako zerwanie więzi z adresatem! Czerwony lak zarezerwowany był dla instytucji poczty - kiedy ta się pojawiła!
źródło: Freepik
Najważniejsza pieczęć w państwie
Najważniejszą pieczęcią naszego kraju jest okrągła, metalowa, tłoczona pieczęć o średnicy 77 mm z wizerunkiem orła z godła Rzeczypospolitej Polskiej. Na pieczęci umieszczono napis "Rzeczpospolita Polska". Kształt i wygląd najważniejszej pieczęci w naszym państwie jest regulowana stosownymi przepisami prawa. Na przykład artykułem 16a Ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie RP. Najstarszą, zachowaną pieczęcią, na której widnieje godło władcy piastowskiego to pieczątka Henryka I Brodatego z 1203/1234 roku. Nie ma na niej symbolu orła ale uproszczony schemat człowieka z tarczą oraz półksiężyc z rogami zwróconymi do góry i krzyż równoramienny. Badacze wskazują, że źródeł takiego wizerunku należy szukać w runicznych znakach a nie tradycji chrześcijańskiej. Orzeł na wizerunku pieczęci władcy Polski pojawił się po raz pierwszy na konnej pieczęci władcy opolsko - raciborskiego Kazimierza w 1222 roku. Polscy władcy na swoich pieczęciach umieszczali też symbol lwa, ukośnego krzyża lub szachownicy, a nawet smoka! Pojawienie się orła (w koronie i bez korony) jako godła stałego na pieczęciach państwowych datowane jest od XIII wieku. Król Władysław Łokietek na pieczęciach używał pół lwa i pół orła, a jego syn Kazimierz Wielki literę "K" z koroną, który to znak wszedł na stałe do heraldyki miasta Krakowa.
Orzeł w koronie na pieczęci tzw. majestatycznej Przemysła II z 1295 roku
źródło: Wikipedia
Znaki na pieczęciach zmieniały się wraz z upływającym czasem. Obecne pieczątki zupełnie nie przypominają tych sprzed stu czy pięciuset lat. Współcześnie symbole na pieczęciach pozostały tylko jako znak państwowości na stemplach urzędowych. Sygnety z elementami graficznymi noszą też osoby pełniące funkcje kościelne. Obrazy, znaki i symbole zamieszczane są chętnie na pieczęciach ekslibrisowych lub okolicznościowych stemplach (np. w schroniskach górskich, na poczcie, w punktach informacji turystycznej polskich miast i miasteczek). Czasami zdarza się, że niektóre firmy zamieszczają na pieczątkach logo, ale nie jest to powszechnym zjawiskiem. Z potrzeby minimalizmu nasze pieczątki ograniczają się do kilku linijek wartego, ściśle funkcjonalnego tekstu. Weźmy na przykład pieczątki lekarskie w metalowych obudowach. Zawierają zwięzłe dane związane z wykonywanym zawodem. Bardzo prawdopodobne, że nasi następcy nie będą prowadzić sfragistycznych badań, bo po prostu nie będą mieli materiału badawczego!
